Zeka Geriliği Hakkında Merak Edilenler

Zeka geriliği, gelişimsel yetersizliğin bir alt bölümüdür. Zihinsel geriliği olan tüm insanlar gelişimsel engellidir, ancak gelişimsel engelli olan herkes zihinsel engelli değildir. Zeka geriliği için üç parçalı bir tanım verilir. Bir kişiye zekâ geriliği teşhisi konulabilmesi için üç parçanın da mevcut olması gerekir.

• Önemli ölçüde normalin altında entelektüel (bilişsel/adaptif) potansiyel. Ortalama entelektüel seviyenin altında en az 2 standart sapma
• Bozulmuş uyumsal davranış. Örneğin, havaya uygun giyinme, kendi ayakkabılarını bağlama veya karşıdan karşıya güvenle geçme becerisinde bozulmalar.
• Gelişim döneminde başlangıç (22 yaşından önce)

Zihinsel geriliğin şiddeti önemli eğitim etkilerine sahiptir. Ölçülen IQ veya adaptif davranış düzeyi açısından tanımlanır. Dört temel şiddet seviyesi:

• Hafif (IQ aralığı 52 – 67)
• Orta (IQ aralığı 36 – 51)
• Şiddetli (IQ aralığı 20 – 35)
• Derin (IQ aralığı 20’nin altında)

I.Q. veya adaptif davranış düzeyi, genellikle geriliği olan kişiler için nihai dil gelişimi potansiyelinin iyi bir prediktörüdür.

Hafif Zeka Geriliği

• Eskiden “Eğitilebilir Zekâ Geriliği” olarak adlandırılırdı.
  • Eğer iyi hizmet verilirse, potansiyel olarak 6. sınıfa kadar okuyabilir, yazabilir ve hesaplayabilir (normal gelişim gösteren akranları liseden mezun olurken 12. sınıfa kadar)
  • Zekâ geriliği olan TÜM kişilerin %80’inde HAFİF zekâ geriliği vardır.
  • Yetişkinler olarak uygun psikolog desteği ve gözetim ile;
    • Bağımsız olarak yaşayabilirler
    • Ücretli bir işte çalışabilirler
    • Evlenebilirler
    • Çocuklarını büyütebilirler

Ağır Zeka Geriliği

• Bazı çok somut konuşma veya işaret dilinin aşağıdaki gibi gelişmesi olasıdır;
  • Normal gelişim gösteren 2 ila 3 yaşındaki çocuklarınkine benzer.
  • Önemli ölçüde okuyabilme, yazabilme ve hesaplayabilme olasılığı hiç yok
  • Zekâ geriliği olan TÜM kişilerin yalnızca %7’sinde ağır zekâ geriliği vardır.
  • Yaşam boyunca tam denetimli yaşama ve çalışma düzenlemeleri gerektirmesi muhtemeldir.

İleri Derecede Zeka Geriliği

• Gelişmesi muhtemel herhangi bir türde dil çok az veya hiç yok. Normal gelişim gösteren 12 ila 18 aylık çocuklarınkine benzer.
• Okuma, yazma veya hesaplama yeteneği yok
• Yaşam boyunca tam denetimli yaşama ve çalışma düzenlemeleri gerekir.
• Zeka geriliği olan TÜM kişilerin yalnızca %1’inde ileri derecede zeka geriliği vardır.

Zeka Geriliğinin Risk Faktörleri ve Bilinen Nedenleri

Çok sayıda özel faktör, zeka geriliği olasılığını artırır.

• Zeka geriliğinin en yaygın TANIMLANABİLİR nedeni “kültürel/ailevi gerilik”tir.
  • Genetik olarak bulaşan .E.g., Tay-Sachs Hastalığı, Fragile X Sendromu, Down Sendromu
  •  Şiddetli zeka geriliğinin %60’a kadarı genetik nedenlere bağlanabilir. Genetik aktarım, şiddetli zeka geriliğinin en yaygın nedenidir
  • Hafif zeka geriliği olan kişilerin genetik olarak miras alma olasılığı daha düşüktür.
  • Hafif ve orta gerilik daha yaygın olarak aşağıdaki gibi nedenlere bağlıdır:
    • Çevresel faktörler
    • Beslenme durumu
    • Anne sağlığı faktörleri
    • Sosyoekonomik düzey
    • Sağlık hizmetlerine erişim
    • Kirleticilere ve kimyasallara maruz kalma
• Genel olarak, genetik aktarım zeka geriliğinin en yaygın nedeni DEĞİLDİR—en sık TANIMLANABİLİR olan tek nedendir.
• Zeka geriliği ile ilişkili “risk faktörlerinin” ÇOĞU büyük ölçüde veya tamamen ÖNLENEBİLİR!

Zihinsel Engelli Çocuklarda Dil Gelişimi

• Her alanda dil gelişimi gecikir. Daha genç, normal gelişim gösteren çocuklara benzeme eğilimi
  • Daha yavaş ilerleme
  • Daha düşük nihai başarı
  • Tüm alanlarda aşağı yukarı eşit gecikme
  • Daha yavaş dil edinimi ancak normal gelişim gösteren çocuklarınkine benzer işaretler
• Zeka geriliği olan çocuklar dilsel olarak (ama bilişsel olarak DEĞİL) Özgül Dil Bozukluğu olan çocuklarla benzerdir.
• Global yetenekleriyle karşılaştırıldığında, zeka geriliği olan kişiler genellikle sözdizimi/morfoloji ve konuşmada orantısız zorluk gösterirler.
  • Cümleler kısa ve telegrafik olma eğilimindedir.
  • Fiilleri, değiştiricileri ve makaleler ve edatlar gibi işlev sözcüklerini atlarlar.
  • Daha karmaşık ifadeler oluşturmak için zihinsel kapasiteye sahip, ancak bunu yapmak için gereken fiziksel koordinasyondan yoksun olabilirler.
• Orta ila şiddetli yanlış ifadeler çok yaygındır
  • Zeka geriliği olan kişilerin %95’inde konuşma sorunları vardır, bu da “konuşmanın” bilişle ilgili OLMADIĞINI kanıtlar; eğer öyleyse, geriliği olanların %100’ünde konuşma sorunları olurdu
• Global yetenekleriyle karşılaştırıldığında, zeka geriliği olan kişiler anlambilim alanında potansiyellerine ulaşma eğilimindedirler.
  • Özellikle alıcı sözcük dağarcığı becerileri, genellikle potansiyel becerilerle tutarlı düzeylerde gelişir.
  • Anlatımsal sözcük dağarcığı, çoğunlukla ezberci sözcüklerden ve yarı otomatik olarak kullanılan deyimlerden oluşabilir.
  • Yine motor kontrol sorunları, ifadelerin uzunluğunu ve karmaşıklığını bilişsel kapasiteden daha fazla sınırlayabilir.
• Global yetenekleriyle karşılaştırıldığında, zeka geriliği olan kişiler genellikle belirli günlük ortamlarda spesifik, işlevsel iletişimsel davranışları öğrenmede göreceli güçlülük gösterirler.
• Bu nedenle zeka geriliği olan insanlara fonksiyonel, günlük ortamlarda eğitim vermek en güçlü eğitim yaklaşımıdır.

Zeka Geriliği Olan Kişiler İçin Eğitime Yerleştirme Kararlarına Yön Verme

• Rehabilitasyon merkezlerinde ücretsiz eğitim hakkı vardır.
• Normal eğitim sistemine tam gün katılımın zeka geriliği olan çocuklar için hem yararları hem de riskleri vardır.
  • Bir kişi için işe yarayan şey, bir başkası için mutlaka işe yaramaz; eğitim bireysel olmalıdır.
  • Çocuğu ne kadar dahil etmenin faydalı olabileceğini düşünmenin en iyi yolu uzun vadeli prognozu göz önünde bulundurmaktır.
  • Hafif düzeyde zeka geriliği olanlar eninde sonunda altıncı sınıf seviyesinde okuyacak, yazacak ve hesap yapacak, iş sahibi olacak ve potansiyel olarak aile kuracaktır.
  • Bu grup için kesinlikle çok sayıda tam katılım uygundur.
  • Hafif düzeyde geriliği olanların, ilkokul sınıfları boyunca TAM katılımda başarılı olmaları muhtemeldir.
  • 7. sınıftan itibaren ÖZEL eğitime giderek daha fazla ihtiyaç duyuyorlar (7. sınıfta üçüncü sınıf seviyesinde okuyacaklar, bilgisayarda yazacaklar ve özel yardım olmadan potansiyellerini gerçekleştiremeyecekler)
• Orta düzeyde geriliği olanlarda tablo biraz farklıdır.
  • Bu insanlar nihai olarak muhtemelen yalnızca ilkel okuma, yazma ve bilgisayar kullanma becerilerine sahip olacak ve muhtemelen yaşamları boyunca orta derecede denetimli yaşama ve çalışma ortamlarına ihtiyaç duyacaklardır.
  • Çok azı evlenecek veya kendi çocuklarına ebeveynlik yapacak
  • Tam kaynaştırma (normal eğitim sınıflarında tüm gün) bu grup için daha az uygun
  • Pek çok sosyal ve temel akademik becerinin öğretildiği ERKEN ilköğretim sınıflarında (ikinci veya üçüncü) tam katılımda başarılı olması muhtemeldir.
  • 3. sınıftan itibaren artan ÖZEL eğitime ihtiyaç duyabilir, ancak sosyal ve davranışsal becerileri geliştirmek için mümkün olan her yerde dahil edilmeye devam edilmelidir. Örneğin, sanat, beden eğitimi, müzik, teneffüs, toplantılar, öğle yemeği, okul gezileri, kulüpler, spor.
• Ciddi ve ileri derecede geriliği olanlar için anaokulu ve birinci sınıfın ötesinde tam katılım uygun olmayabilir.
  • İdeal koşullar altında bu insanlar, zihinsel ve dilsel olarak iki yaşından küçük normal gelişim gösteren çocukların seviyesine kadar gelişeceklerdir.
  • Yakından denetlenen yaşam ve çalışma durumları her zaman gerekli olacaktır.
  • Ancak diğer engelli kişilerde olduğu gibi, sosyal ve davranışsal becerileri geliştirmek için mümkün olan her yerde dahil edilmeleri gerekir.
  • Daha önce olduğu gibi sanat, beden eğitimi, müzik, teneffüs, toplantılar, öğle yemeği, okul gezileri, kulüpler, spor gibi ortam ve etkinliklerde bu mümkündür.

Bahar Erden

Uzman Psikolog/Pedagog ve Aile Danışmanı