Hiperleksi tipik olarak dört özellik ile karakterize edilir. Bunlar; ileri okuma becerileri, öğretilmeden okumayı erken öğrenmek, harfler ve kitaplar için güçlü bir tercihe sahip olmak ve eşlik eden nöro-gelişimsel bir bozukluk. Hiperleksili çocuklar yazılı kelimeleri çözmekte başarılı ancak anlamakta zorlanan çocuklardır. Genellikle yaşlarından beklenenin çok üzerinde okuyabilirler.
Hiperleksinin teşhis edilmesinin farklı yolları vardır; en yaygın olanı, kişinin bilişsel yetenekleri ile okuma yetenekleri arasında bir ayrım yapılmasıdır; öyle ki okuma yetenekleri, bilişsel becerilerinin çok ötesine geçmektedir.
Bu durum genellikle otizm spektrum bozukluğu (OSB) ile bağlantılıdır, ancak her zaman değil.
Hiperleksi ve Otizm
Bu özellik otizmde yaygındır. Otizmli çocuklar genellikle kelimeleri tanır ancak metnin veya paragrafın anlamını kavramakta zorlanırlar. Hiperleksili çocukların %84’ünün otizm spektrumunda olduğu tespit edilmiştir. Ancak otizm teşhisi konan çocukların yalnızca %6 ila %14’ünde hiperleksi görülmektedir. Hiperleksinin diğer nöro-gelişimsel bozukluklarla birlikte ortaya çıkması da mümkündür.
Hiperleksi Belirtileri ve Semptomları
Hiperleksi ile ilişkili en belirgin ve yaygın özellik hızlandırılmış kelime okuma becerileri ile harflere, diğer basılı formlara ve hatta bazen sayılara karşı yoğun bir hayranlık duyulmasıdır. Bazen ebeveynler, küçük çocuklarının harflere, başka bir çocuğun kamyonlara, trenlere, toplara hayran olduğu gibi hayran olduğunu fark ederler. Çoğu zaman, harflerin seslerini bilmeden önce bile harflere karşı bir sevgi beslediklerini söylerler.
Beyin görüntüleme çalışmaları beynin görsel işleme ile ilişkili bölgelerinin hiperleksili kişilerde daha fazla aktivasyona sahip olabildiğini göstermektedir.
Hiperleksili çocuklar kitaplardaki kelimeleri okumaya ya da çözmeye başladıklarında olağanüstü okuyucular gibi görünürler, ancak çok fazla dil talebi olduğu için bir konuşma sorusuna cevap vermekte zorlanırlar.
Alfabenin yapısı ve öngörülebilirliğinin, hiperleksili çocukları harflere, kelimelere ve kitaplara çeken şeyin bir parçası olduğu düşünülmektedir. Onlar için okuma, anlamadan ziyade birincil hedef olarak kod çözme ile tekrarlayan, kısıtlayıcı bir davranış gibi gözükmektedir. Bu durum, çok iyi görsel-algısal becerilere sahip olma eğilimini de göstermektedir (örneğin, harflerin algılanma hızı, sayıların zihinsel döndürülmesi.)
Hiperleksi Tanısı
Hiperleksi genellikle çok erken yaşlarda, hatta bazen yeni yürümeye başlayan çocuklarda bile görülür. Aslında, hiperleksisi olan bazı çocuklar yaklaşık 2 ila 4 yaşlarındayken ileri okuma becerileri sergileyecektir. Ebeveynler, çocuklarının harflere olan ilgisini 18 ay gibi erken bir dönemde fark edebilir. Örneğin, manyetik harflerle oynamaktan hoşlanabilirler. Çocuğunuz sürekli harflere bakıyor, onları manipüle ediyor ve onlardan tamamen etkileniyorsa, bu konuda uzman bir psikolog veya pedagog ile konuşmak isteyebilirsiniz çünkü hiperleksili bir çocuğun başka öğrenme güçlükleri veya davranış sorunları da olabilir.
Uzman kişi, çocuğun okuma becerisini, diğer oyun türleriyle ilgilenip ilgilenmediğini, ebeveynlerine karşı duyarlı olup olmadığını veya diğer çocuklarla oynamaya ilgi duyup duymadığını da değerlendirebilir. Tüm bu özellikler, hiperleksinin var olup olmadığına dair bir resim çizmeye yardımcı olur. Hiperleksi için özel bir test olmamasına rağmen uzman kişi çocuğunuzla konuşarak ondaki hiperleksi özelliklerini belirleyebilir, çocuğunuzun dil anlayışını ölçebilirler.
Daha büyük çocuklar kelimeleri seslendirmede ve kitap okumada son derece iyi görünüyorsa, özellikle de okumayı tipik sosyal bağlamın dışında öğreniyorsa, daha yakından bakmak gerekir. Hiperleksili çocuklar için okuma, tek başlarına yaptıkları ve genellikle kendi kendilerine öğrendikleri bir şeydir.
Bazen hiperleksi başlangıçta gözden kaçabilir. Çoğu zaman, ebeveynler ve öğretmenler öğrencilerin güçlü yönlerine o kadar çok odaklanırlar ki anlama sorunlarını fark etmezler. Eğer çocuğunuz çok erken bir okuyucuysa, anlamasını kontrol etmelisiniz. Özellikle başka öğrenme güçlükleri varsa, hikayede ne olduğunu anlatmalarını isteyebilir veya metinle ilgili belirli sorular sorabilirsiniz.
Hiperleksi, Zihinsel Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nda (DSM-5) açıkça tanımlanmamıştır. Bunun yerine, otizmin bir parçası olarak listelenmiştir; bu nedenle çocuğunuza otizm spektrum bozukluğu teşhisi konduysa, hiperleksi belirtilerini de izlemek gerekir. Ne kadar erken tespit edilirse, çocuğunuz var olan anlama veya dil sorunlarını ele almak için gereken becerileri geliştirmeye o kadar erken başlayabilir.
Hiperleksi için Tedavi
Kelimeleri etkili ve doğru bir şekilde çözmek okumanın gerekli bir parçası olsa da, akademik başarı için okuduklarını anlayabilmelerinin yanı sıra okuduklarını ev ödevlerine ve diğer okul etkinliklerine entegre edebilmeleri de gerekir. Bu nedenle, hiperleksili çocukların uzman bir psikolog ve pedagog ile çalışmaları gerekecektir.
Hiperleksiyi tedavi etmenin belirli bir yolu yoktur. En iyi tedavi planı çocuğu dikkate almak ve potansiyellerini en üst düzeye çıkarmalarına yardımcı olmak için tasarlanmıştır. Terapi planında, güçlü ve zayıf yönlerini bilmek ve bunların üzerinde çalışabilmek için nasıl kullanabileceğimizi planlamak önemlidir. Çocuğun neye ihtiyacı olduğunu, neyin işe yarayıp neyin yaramadığını ilk fark eden kişiler olan ebeveynler tedavi planının büyük bir parçasıdır. Tedavi planı muhtemelen büyüdükçe ve öğrendikçe gelişecek ve değişecektir. Genel olarak hiperleksili çocukların konuşma terapisine katılmaları, iletişim kurma pratiği yapmaları ve okuduklarını nasıl anlayacaklarını öğreten dersleri uzman bir kişiden almaları gerekebilir.
Hiperleksi ile Başa Çıkmak için İpuçları
- Anlama becerilerini geliştirmelerine yardımcı olabilecek uzman desteği almak
- Gevşemelerine ve rahatlamalarına yardımcı olacak çıkışlar sağlamak
- Çocuğunuzun öğretmenleriyle konuşarak okulda öğrendiklerini desteklemek için evde neler yapabileceğinize dair fikirleri almak
- Sevgi, ilgi ve ihtiyaç duydukları araçlara kaynaklara sahip olduklarından emin olmak
Çocuğunuz oldukça küçük yaşta okumaya başladıysa, bu otomatik olarak hiperleksik olduğu ya da otizm spektrumunda olduğu anlamına gelmez. Bazen üstün yetenekli çocuklar da çok küçük yaşta okumaya başlarlar. Önemli olan, erken okuma yeteneğini fark etmek ve bu konuda öğrenme yeteneklerini ve tedavi gerekip gerekmediğini belirlemeye yardımcı olabilmeleri için bir profesyonelle konuşmaktır.
Uzman Psikolog-Çift, Aile, Çocuk ve Ergen
Kaynaklar
Ostrolenk A, Forgeot d’Arc B, Jelenic P, Samson F, Mottron L. Hyperlexia: Systematic review, neurocognitive modelling, and outcome. Neuroscience & Biobehavioral Reviews. 2017;79:134-149. doi:10.1016/j.neubiorev.2017.04.029
