Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), çocukluk çağının en sık görülen, aşırı hareketlilik, dürtüsellik, ve dikkat sorunları belirtileriyle ortaya çıkan, öğrenme, sosyal uyum ve duygusal gelişimi ciddi düzeyde etkileyen sıkıntılarından birisidir. Karşı gelme davranım bozukluğu, öğrenme bozukluğu, koordinasyon bozukluğu, anksiyete bozukluğu, tik ve depresyon ile bir arada görülebilir.
Erkek çocuklarda kız çocuklarına oranla daha sık rastlanır. Ergen ve yetişkinlik dönemindeki kişilerde daha hafif ve şekil değiştirmiş biçimiyle karşılaşılır. Çocuklar erişkinlere nazaran canlı ve hareketlidir. Ancak bu durumun “hiperaktif” olarak nitelendirilebilmesi için çocuğun kendi yaşıtlarıyla karşılaştırıldığında belirgin olarak fazla hareketli olması, bu davranışlarının oyun, anaokulu, okul ortamlarında, aile içi gibi birden çok ortamda belirgin ve sorun oluşturuyor olması gerekmektedir.
Ancak çoğu zaman dikkat eksikliği ve hiperaktivite sorunu olmayıp, sadece hareketli ve kinestetik zekası yüksek çocuklara da öğretmenleri ve çevrelerindeki kişilerce ne yazık ki “hiperaktif” teşhisi konmaktadır. Ancak bu konuda doğru teşhisi ancak bir uzman verebileceğinden mutlaka uzman bir psikoloğa veya çocuk psikiyatristine başvurmak gerekir.
Çocukta dikkat eksikliği olup olmadığını anlayabilmek için, evdeki ve okuldaki davranışları, akran ilişkileri, akademik performansı gibi birçok alanda kapsamlı bir araştırma yapmak ve birtakım testler uygulamak gerekir. Zeka testi önemli ipuçları vermesi açısından çok sık uyguladığımız bir test olsa da tek başına yetersizdir. Bu amaç için düzenlenmiş bir test değildir. Öğrenme bozukluğu olan çocuklarda dikkat dağılması sık karşılaşılan bir tablo olduğu için öğrenme bozukluğu olup olmadığı da araştırılmalıdır.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite tanısının koyulabilmesi için belirtilerin yedi yaş öncesinden beri bulunması, altı aydan uzun sürmesi, çocuğun sosyal ve akademik yaşamını olumsuz yönde etkileyecek boyutta olması gereklidir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunda Belirtiler
Erkek çocuklarda genellikle hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri ön plandadır. Kız çocuklarında ise dikkat eksikliği, okul başarısızlığı, okulu sevmeme belirgindir ve tanı koyması güçtür. Kızlarda hiperaktivite ve davranış bozukluğu daha azdır.
Bu çocukların dikkatleri çok kolay dağılır, çoğu zaman yönergeleri takip edemezler. Okul ödevleri, ufak tefek işleri ya da iş yerindeki görevlerini tamamlayamazlar. Engellenmeye ve beklemeye tahammülleri yoktur. (isteklerini erteleyememe, söz hakkı kendisine verilmeden konuşma, başkalarının sözünü kesme, sırasını bekleyememe, sorulan soru tamamlanmadan cevaplama) Uzun süre odaklanamadıkları için ders çalışmada sorun yaşarlar. Çabuk sinirlenir ve incinirler. Dikkatsizce hatalar yaparlar, unutkanlık, dağınıklık, organize olamama gibi nedenlerden dolayı okulda başarısız olabilirler. Kısacası, gerçek kapasitelerini gösteremeyebilirler.
Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünürler. Çok konuşurlar. Üzerlerine aldığı görevleri ve etkinlikleri sürdürmekte zorluk çekerler. Mental çabayı gerektiren görevlerden kaçınırlar, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdirler. Okul ödevlerini, kalemlerini, kitaplarını ya da araç-gereçlerini sık kaybedeler. Çoğu zaman hareket halindedirler. Dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır. Sık uyarı alırlar ve günlük etkinliklerde de çoğu zaman unutkandırlar. İlişkileri çabuk başlatır ama sürdüremezler. Çocukluktan ergenliğe geçişte aile ilişkilerinde zorlanmalar, arkadaşların dışlaması ve uzaklaşması ile kişilik ve benlik gelişiminde olumsuz etkiler belirginleşir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedenleri
DEHB´nin oluşumundan tek bir etkenin sorumlu olmadığı, biyolojik ve çevresel birçok etkenin biraraya gelmesiyle oluştuğu görülmektedir. Kalıtımsal geçiş, nörotransmitterler, annenin hamilelik sürecinde kullandığı sigara, bazı ilaçlar, zor doğum olması, bebeğin düşük ağırlıkta doğması, aile içi çelişkiler, anne-baba çatışması, negatif iletişim, çocuğa uygun olmayan disiplin belirtilen başlıca nedenlerdir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Tedavisi
Dikkat eksikliği, kronik bir durumdur ve tamamen tedavi edilmez. Son araştırmalar, bütüncül bir tedavi planının uygulanmasını salık verir. En etkin tedavi; aile becerileri eğitimi, kendini kontrol eğitimi, sosyal beceri ve ilişkileri geliştirmeye yönelik eğitim, sınıf içi müdahalelerini kapsayan kombine bir tedavidir. Bazı gerekli durumlarda ilaç tedavisine yönlendirilir.
Anne-Babalara Öneriler
- Öncelikle sabırlı ve dikkatli olmanız gerektiğini unutmayın
- Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite problemini tamamen ortadan kaldıracak mucizevi bir reçetenin olmadığını bilin.
- Yeni bir şeyleri öğretirken açık, net ve kısa cümlelerle, sık tekrarlara başvurarak anlatın
- Çevre ve koşullarını mümkün olduğunca kolaylaştırın
- Başkaları ile kıyaslamayın
- Ona destek olmanız çok önemli ama bunu size bağımlı olacak şekilde yapmamanız gerektiğini bilin ve mutlaka bir uzman desteği alın
- Derslerine çalışırken, ödevlerini yaparken nelerin onun dikkatini dağıttığını anlamaya çalışıp bu durumlarla baş edebilmesi için kendisine de farkındalık yaratın.
- Unutkanlıklarını normal karşılayıp, baş etme stratejileri geliştirmesine yardımcı olun.
- Göz teması ile iletişim kurun.
- Dağınıklığı ile baş edebileceği yöntemler geliştirin.
- Pozitif yönlerini ortaya çıkartmayı, takdir etmeyi ve ödüllendirmeyi unutmayın.
- Öğrenci sayısının az olduğu bir sınıfa yazdırmayı unutmayın.
- Öğrenmesi ve geliştirmesini istediğiniz yönleri için ona rol model olun.
- Evde kurallar, sınırlar ve sorumluluklar belirleyin.
- Günü ve yapılacakları önceden belirleyin.
- Fiziksel cezalardan kaçının.
- Çocuğunuzu arkadaş çevresi içinde gözlemleyin. İlişki kurmasına, sürdürmesine yardımcı ve destek olun. Sosyal becerilerini güçlendirmesi için gerekirse uzman bir psikologdan destek alın.
Öğretmenlere Öneriler
- Okul rehberlik bölümü ve öğrencinin velisi ile daima iletişim ve işbirliği içinde olun.
- Çalışmalar yaparken onlara fiziksel olarak yakın olmaya çalışın. Size en yakın noktaya oturtun ki dikkatlerini üzerinizde tutabilin ve her an dikkatinin dağılma eğilimini kontrol altında tutabilin.
- Göz temasını kullanarak, tekrarlar yaparak söylediğinizi anlayıp anlamadığını kontrol edin. Dikkati dağılan bir çocuğu göz teması ve fiziksel temas ile sınıfa geri getirebilirsiniz.
- Sık tekrarlar yapın. Bir kereden fazla duymak ihtiyacında olduklarını unutmayın
- Kuralları yazın ve görebilecekleri bir yere asın.
- Ceza vermenin etkileyici olmadığını unutmayın. Bunun yerine onu anlamaya çalıştığınızı ve sevdiğinizi hissettirin.
- Çocuklara nasıl daha iyi öğrenebileceklerini sorun. Gözlemleyerek hangi yöntemle daha iyi anladıklarını ve öğrendiklerini anlamaya çalışın.
- Düzenli ortamlara, listeye, yazılı amaç ve hedeflere, kısa, net ve açıkça belirlenmiş yönergelere, planlama yapmaya ihtiyaç duyduklarını unutmayın. Sizin yardımınız ve teşvikiniz ile bunları alışkanlık haline getirmeleri aynı zamanda dikkat dağınıklığı ve unutkanlıkla baş etme çalışmaları da olacaktır.
- Kitap okurken ve dinlerken not alma tekniklerini, önemli kısımların altını çizmeyi öğretin.
- Görsel öğretmeyi, işitsel öğretme ile birlikte kullanın. Görsel olarak daha iyi öğrenebileceklerinden, yazarak, şekil çizerek, resimlerle göstererek öğretmek işe yarar ve kalıcı olacaktır.
- Pozitif yönlerini ortaya çıkartın ve takdir edin. Kendilerini diğer çocuklarla kıyaslayarak özgüven sıkıntısı yaşayabileceklerinden başarılarının ve pozitif yönlerinin fark edilip takdir edilmesi, içine kapanarak kendini soyutlamaması için önemlidir.
- Enerjisini sportif faaliyetlere yönlendirerek kullanmaya teşvik edin.
- Sınıf arkadaşlarına dikkat eksikliği hakkında bilgi verin, normalize ederek dışlanmasını ve damgalanmasını engelleyin.
- Sınıfta ve evde yüksek sesle okumaya teşvik edin.
- Arada bir kısa süreli olarak sınıftan çıkmasına izin vererek kendini izleme ve kontrol etmeyi öğretme fırsatı yaratın.
- Yapılan çalışmalarda sürenin yeterli olup olmadığına dikkat edin.
- Farklı arkadaşlarla grup çalışmalarına teşvik edici ödevler ve çalışmalara teşvik edin.
- Tüm ödevleri, sorumlulukları, değişiklikleri, amaç ve hedefleri yazılı hale getirip sık tekrarlayın.
- Büyük işler ve ödevler yapamama kaygısı ve bunun sonucunda öfke ve öğrenilmiş çaresizlik yaratabileceğinden küçük parçalara bölün.
- Sınavlarda zaman sınırı koymayın ancak zamanı iyi kullanabilmeyi öğreten aktiviteler yaptırın, dikkat oyunları oynayın, taktikler öğretin.
- Sınıf içinde bireysel farklılıkları pozitif bir şekilde ortaya çıkartın.
- Gelişimini belli aralıklarla değerlendirip kendisine de bire bir geri bildirimde bulunun. Ödevlerini günlük olarak kontrol edin.
- Hangi test biçiminde daha başarılı olduğunu gözlemleyip değerlendirme yapın.
- Diğer öğrencilerle kıyaslamayın.
- Çocuğun neler öğrendiğini sık sık kontrol edin. Dikkat eksikliği olan çocuklar için bu tür kontroller çok yararlıdır; çalışmaya devam eder, kendilerinden neler beklendiğini bilir, hedeflerine ulaşıp ulaşmadıklarını gözlemleyebilir ve cesaretlenirler.
- Etkinliklere katılmasını sağlayın.
- Okuduklarının ya da sınıfta yaptıklarınızın ana fikirlerini, altındaki mesajları fark etmeleri zor olacaktır. Bunu yapabilmeyi başarmaları için sık sık farkındalık yaratın.
- Sınıf arkadaşları ile ve grup çalışmalarında etkileşimlerini ve iletişimini gözlemleyin. İletişim kurma becerileri zayıf olabileceğinden sosyal becerilerini geliştirmesine yardımcı olun.
- Uygun sorularla kendisini, davranışlarını, davranışlarının ne anlama geldiğini fark ettirip empati kurmayı öğretmeye çalışın.
- Zorlandığında her zaman yardımcı olmaya hazır olduğunuzu sık sık hatırlatın.
Bahar Erden
Uzman Psikolog ve Aile Danışmanı
